غلامحسین ساعدی

در سال 1334 بود که توانست برای تحصیل پزشکی به دانشگاه تبریز راه پیدا کند. دوست صمد بهرنگی بود. همان موقع‌ها نوشتن در مجلات را آغاز کرد و همین طور به نوشتن داستان و نمایشنامه پرداخت. دکترای روانشناسی گرفت و مدتی در بیمارستان روزبه فعالیت کرد. در مطبش به روی نویسندگان آن سال‌ها برای گپ و گفت باز بود. پس از مدتی نوشتن را به جای پزشکی انتخاب کرد.

اقتباس از آثار این نویسنده

در طول این سال‌ها از آثارش سه فیلم ساخته شد: گاو و دایره مینا به کارگردانی داریوش مهرجویی و آرامش در حضور دیگران ساخته ناصر تقوایی. غلامحسین ساعدی در سال 53 دستگیر شد و در زندان توسط ساواک بسیار شکنجه شد، برخی معتقدند تاثیرات آن مدت زندان به گونه‌ای بود که جسم و روحش را تحت فشار قرار داد. هرچند او پس از زندان نیز به نوشتن ادامه داد، گور و گهواره حاصل آن دوران است.

او پس از انقلاب 57 به فرانسه رفت و در آنجا همراه خانواده‌اش زندگی می‌کرد اما نوشتن را متوقف نکرد. در سال 63 نمایشنامه اتللو در سرزمین عجایب را با ته مایه طنز نوشته بود که در همان سال در چند شهر اروپا روی صحنه رفت. ساعدی در سال 1364 بر اثر خونریزی معده در پاریس درگذشت و 6 روزبعد در کنار مزار صادق هدایت در پرلاشز به خاک سپرده شد.

در سال 1377 مجموعه داستان آشفته‌ حالان بیداربخت شامل ده داستان کوتاه او که در سال‌های بین 40تا 50 رخ می‌دهد توسط انتشارات نگاه منتشر شد. در این داستان‌ها او روایت‌هایی از تعقیب و ترس از دستگیری را توصیف کرده است. واهمه‌های بی‌نام‌ونشان، ترس و لرز، مقتل، توپ و تاتار خندان و … از آثار مشهورتر غلامحسین ساعدی هستند.

نمایشنامه های غلامحسین ساعدی

غلامحسین ساعدی با چوب بدست‌های ورزیل، بهترین بابای دنیا، تک نگاری اهل هوا، پنج نمایشنامه از انقلاب مشروطیت، پرورابندان، دیکته و زاویه و آی با کلاه! آی بی کلاه و چندین نمایشنامه دیگری که نوشت، وارد دنیای تئاتر ایران شد و نمایشنامه‌های او هنوز هم از بهترین نمایشنامه‌هایی هستند که از لحاظ ساختار و گفتگو به فارسی نوشته شده‌اند.

او همراه بهرام بیضایی و اکبر رادی و نویسندگان دیگری چون علی نصیریان، رحیم خیاوی، بهمن فرسی، عباس جوانمرد، بیژن مفید، آربی اوانسیان، عباس نعلبندیان، اسماعیل خلج و… تئاتر ایران را در سال‌های ۴۰–۵۰ دگرگون کرد.

غلامحسین ساعدی در سال ۱۳۴۶ یکی از پایه‌گذاران اصلی کانون نویسندگان ایران بود. ساعدی علاوه بر نوشتن چندین قصه و نمایشنامه و تک‌نگاری، چند مورد تجربه مطبوعاتی هم داشت که یکی از آن‌ها سردبیری مجله «انتقاد کتاب» بود و دیگری هم مجله «الفبا». وی پس از مهاجرت از ایران و اقامت در فرانسه هم تا مدتی به فعالیت‌های مزبور پرداخت.

تردید در انتخاب موضوع کتابها

ساعدی نمی‌توانست تشخیص بدهد تاثیر کلامش در داستان‌ها بر مخاطبانش بیشتر است یا در نمایشنامه‌هایش و همیشه بین این دو سردرگم بود. به همین دلیل هم محتوای یک نمایشنامه با یک یا چند داستان از او یکسان به نظر می‌رسید. به گفته جواد مجابی او نام ساعدی را بر داستان‌ها و گوهرمراد را بر نمایشنامه‌هایش برگزید تا به نظر خود توانسته باشد تعادل را در هر دو گونه حفظ کند.

سکوت شعر

بسیار اندکند افرادی که می‌دانند غلامحسین ساعدی شاعر نیز بوده است. او اهمیت فراوانی برای شعر قائل بود و از شدت این علاقه و احترام هم بود که هرگز در فصلنامهٔ الفبایش شعری به چاپ نرساند. اشعاری که سروده بیش از سی و چهار قطعه‌اند و برخی به غزل و اکثرا نیمایی. تنها سه شعر او عنوان دارند و مابقی در حسرت هویت یافتن از سمت خالقشان در گور کاغذ آرمیده‌اند.

به گفتهٔ دوستانش این اشعار تنها پس از مرگ او بود که روی مخاطب به خودشان دیدند، او چون گنجی از آن‌ها تا پایان عمر محافظت نمود.

تحسین و نقدهای وارده

اجرای آثار نمایشی از نمایشنامه های ساعدی در سال‌های ۱۳۴۰ تا ‍۱۳۵۰ در دوران اوج خود قرار داشتند. دلیل این اتفاق این بود که ساعدی در آثار خود به هراس‌ها، واهمه‌ها، شرایط مردم و همچنین وقایع ایران می‌پراخت، او صحنه‌ها را به سادگی هر چه تمام‌تر طراحی می‌کرد و آثار او آینه‌ای تمام قد از جامعه‌ی آن زمان بود.

آثار غلامحسین ساعدی در هیچ دوره‌ای از زندگی‌ او محصور در یک قالب خاص نبوده‌اند و او دائما به دنبال قالب‌های مدرن و جدیدتری برای ارائه‌ی چیزهایی بود که در دنیای اطرافش مشاهده می‌کرد و این خصوصیت به خوبی خلاقیت و روح پر جنب‌ و جوش او را نشان می‌دهد.

با این که نمایش‌های لال‌بازی با قدمتی طولانی در ایران وجود داشت، اما اجرای لال‌بازی به شیوه‌های مدرن و تلاش برای خلق چیزهای جدید چه در داستان و چه در نمایش از جمله کارهای بدیع و منحصربه‌فرد ساعدی است.

به طور کلی آثار ساعدی (چه داستانی و چه نمایشی) را می‌توان به دو دسته‌ی رئالیسیتی و تمثیلی تقسیم کرد. داستان‌ها و نمایشنامه‌هایی همچون «شب‌ نشینی باشکوه» شکل و شمایلی تمثیلی دارند و فضای آنها پر از راز و رمز است. غلامحسین ساعدی در این آثار از تکنیک تمثیل‌سازی بهره‌برداری و از افسانه‌های کهن ایرانی استفاده کرده که همین موضوع باعث می‌شود این آثار در عین سادگی به وضوح مفاهیمی مثل جهل، فقر و… را بیان کنند.